__________________________
Σαν σήμερα πριν 101 ακριβώς χρόνια, 11 Μαρτίου του 1922, γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη ο Κορνήλιος Καστοριάδης.
Μια από τις μεγαλύτερες πνευματικές μορφές του σύγχρονου Ελληνισμού με παγκόσμια επιρροή. Φιλόσοφος, πολιτικός άνθρωπος, σπουδαίος μελετητής του Χέγκελ και του Πλάτωνα, συγγραφέας της Φαντασιακής Θέσμισης της Κοινωνίας, και των έργων ογκολίθων που ακολούθησαν:
Από την Οικολογία στην Αυτονομία, Τα Σταυροδρόμια του Λαβύρινθου, Η Άνοδος της Ασημαντότητας, Ο Θρυμματισμένος Κόσμος, ανάμεσα σε αυτά.
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα αφιέρωσε στη μελέτη αυτού που έβλεπε σαν singularity στην εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας, ένα σημείο τομή: την Ελληνική ιδιαιτερότητα. Δηλαδή, αυτό που συνέβη στην περιοχή που κατοικούμε σήμερα οι Αθηναίοι και στις ακτές της Μικράς Ασίας απ΄ τον 6ο ως τον 4ο αιώνα πΧ. Τρεις τόμους καλύπτουν τα σεμινάριά του στην Ecole de Hautes Etudes en Siences Sociales, όπου παρέμεινε ως Διευθυντής Ερευνών έως το τέλος της ζωής του. (Από τον Όμηρο στον Ηράκλειτο / Σεμινάρια 1982-1983, Η ελληνική ιδιαιτερότητα - Τόμος Β΄ - Η πόλις και οι νόμοι / Σεμινάρια 1983-1984, Η ελληνική ιδιαιτερότητα - Τόμος Γ΄ - Θουκυδίδης, η ισχύς και το δίκαιο / Σεμινάρια 1984-1985).
Για να μην παρεξηγηθούμε και φανταζόμαστε κάτι σαν ρίγη συγκίνησης για τους ενδόξους ημών προγόνους, η έρευνά του δεν έχει σε τίποτε να κάνει επιστημονικά με το σημερινό ρωμέϊκο που κατοικεί στον ίδιο τόπο, για το οποίο όμως, άσχετο αυτό, νοιάζονταν βαθιά. Ο Καστοριάδης εργάζονταν πάνω στην κατανόηση της κλασικής εποχής και στη σύνδεσή της ή την εκ νέου φαντασίωση ή ερμηνεία της από τα βασικά κινήματα της Δύσης από την Αναγέννηση και ύστερα και κυρίως τη μεταβιομηχανική εποχή. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης υπήρξε άνθρωπος Αναγεννησιακός, παγκόσμιος, όπως ακριβώς και η σκέψη του.
Το φως αυτού του έργου, η έκτασή και το βάθος του όχι μόνο δεν έχει σβήσει αλλά ρίχνει τις ακτίνες του σε πολλά πεδία της σύγχρονης έρευνας και σκέψης σε πολλές επιστήμες.
Η θεμελιώδης ιδέα της αυτονομίας, έναντι της αναρχίας ή της κρατικής βίας, δηλαδή ότι κάθε κοινωνία αυτοθεσμίζεται τελικά στο φαντασιακό της, θέτει νόμους η ίδια, τους οποίους είτε επιβάλλει και αποδέχεται με βάση μια εξωτερική τελεολογία ή υπέρτερη δύναμη είτε συνειδητά σε κάποιο βαθμό εν γνώσει της, εάν κατορθώσει να αντικρίσει την ευθύνη για τον εαυτό της (και να διαχειριστεί το φευγαλέο της ύπαρξής της που βλέπει στον καθρέφτη της, ατομικής και συλλογικής) τον απομάκρυνε τόσο από την ιδέα του σοσιαλισμού ως εξωγενή νομοτέλεια όσο και από τον απλουστευτικό καπιταλιστικό ατομισμό, τον "ηλίθιο" ιδιώτη του Αριστοτέλη. Αλλά και από τη ναΐφ αναρχική ιδέα ότι όλα ρυθμίζονται μόνα τους, που μοιάζει κάπως με τον σύγχρονο λιμπερτάριαν αναρχοκαπιταλισμό, διότι ο άνθρωπος γεννιέται ... καλοσυνάτος και ορθολογικός, οπότε εν τέλει όλα τα ρυθμίζουν οι αγορές. Το έργο του Φρόυντ πρόσθεσε μια διαφορετική οπτική στα αναλυτικά του εργαλεία για την κατανόηση της ανθρώπινης ψυχής και των αντιφατικών, δημιουργικών και ανορθολογικών συμπεριφορών που πηγάζουν από αυτή.
Η πορεία του τον έφερε τελικά από άλλο δρόμο κοντύτερα στη φιλελεύθερη σκέψη στην ουσιαστική της ιστορική έννοια (όχι αυτή του ελαφρόμυαλου θατσερισμού που υφάρπαξε για λίγο τον όρο στην Ευρώπη). Παράλληλα με την άρνηση κάθε απολυτότητας, δηλαδή την άρνηση του κρατισμού, της θρησκευτικής εξωγενούς επιβολής, της μαρξιστικής θεολογίας.
Πέρα από το έργο του που απορρόφησα, είχα την τύχη να τον ακούσω να διδάσκει στην EHSS όπου φοιτούσα. Όπως και στην Αθήνα και στο Παρίσι σε διάφορες άλλες διαλέξεις του. Και να τον γνωρίσω καλύτερα μέσω της παλιάς του στενής φίλης, σπουδαίας φιλοσόφου, καθηγήτριας γερμανικής φιλοσοφίας στο Paris X και συγγραφέως των ''Φιλελλήνων'' Μιμίκας Κρανάκη, που υπήρξε μια από τις προσωπικές πνευματικές και ανθρώπινες αναφορές μου στην περίοδο που ζούσα στο Παρίσι από το '90 ως το '97. Και ταυτόχρονα ένα ζωντανό μνημείο και μνήμη της σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας του 20ού αιώνα.
Και οι δυο παιδιά του Ματαρόα, με μια παλιά ερωτική οικειότητα, εκείνης της καραβιάς των σπουδαίων μυαλών που επηρέασαν την Ευρωπαϊκή και Δυτική σκέψη και τέχνη σε σημαντικό βαθμό. Τους οποίους διέσωσαν οι Γάλλοι απ΄ τις εκδικητικές φλόγες του Εμφυλίου, με την υποστήριξη του Ντε Γκολ και τη διορατικότητα και αγάπη των μεγάλων φιλελλήνων: του Διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, φιλέλληνα Οκτάβιο Μερλιέ, και του Ροζέ Μιλλιέξ.
Ο Καστοριάδης εργάστηκε επίσης στον ΟΟΣΑ ως οικονομολόγος (πράγμα για το οποίο τον έψεγε ο μαρξιστής Πουλαντζάς). Εισήγαγε την οικολογική/περιβαλλοντική συνιστώσα στη σύγχρονη οικονομική και κοινωνική έρευνα ήδη από τις αρχές του 1970, την οποία παράλληλα τυποποίησε στη θεωρία συγκριτικής ανάπτυξης στα οικονομικά ο τότε καθηγητής μου Ignacy Sachs (άλλος από τον γνωστό σημερινό επίσης σημαντικό συνονόματό του). Αρκετά νωρίτερα, τέσσερις δεκαετίες πριν πάρει τη σημερινή εξελιγμένη μορφή της τόσο στα οικονομικά όσο και διεπιστημονικά.
Υπήρξε φιλόσοφος-αναφορά στο κίνημα του Μάη του '68, που δημιούργησε τελικά τη σύγχρονη εποχή και τις αστικές ελευθερίες της αντί για την εργατική επανάσταση που επαγγέλλονταν. Παράλληλα εργάζονταν ως ψυχοθεραπευτής, ενώ στη φιλοσοφική του σκέψη είναι βαθιά τα χνάρια της κλασικής ψυχανάλυσης.
Πριν κλείσω αυτό το σημείωμα θα ήθελα να αναφέρω ένα ανεκδοτολογικό περιστατικό. Έδινε διάλεξη σε ένα αμφιθέατρο της Νομικής της δεκαετίας του '80, όπου σπούδαζα στο οικονομικό τμήμα. Κατάμεστο.
Σε κάποια στιγμή πήραν τον λόγο κάποιοι απ' τις συσπειρώσεις της εποχής, σοβαρότεροι αναρχικοί απ' τους τραμπούκους της εποχής μας, που αναμφίβολα δεν έχουν καμία σχέση με ιδεολογικές αναζητήσεις της αναρχίας αλλά περισσότερο με το κοινό οργανωμένο έγκλημα και τον χουλιγκανισμό.
Και ενώ ο Καστοριάδης μιλούσε για τον νόμο στη διαδικασία αυτοθέσμισης, τόλμησαν να τον ρωτήσουν πώς είναι δυνατόν να μιλάει για "νόμο" χωρίς "καταπιεστικό κράτος". Με τη συνήθη βροντερή φωνή του και την επιβλητική σκέψη του τους περιγέλασε.
Απάντησε: "Ο νόμος είναι συστατικό της αυτο-νομίας. Σημαίνει ότι η κοινότητα, οι άνθρωποι, συγκροτημένοι θεσμικά θεσπίζουν κανόνες. Νομοθετούν στο όνομά τους. Ούτε στο όνομα κάποιου τρίτου (του Θεού, για παράδειγμα) ούτε αφήνουν κάποιους λίγους ανάμεσά τους, έναν άλλο μηχανισμό, να νομοθετεί για αυτούς ιδιωτεύοντας. Νομοθετούν οι ίδιοι έχοντας γνώση αυτού του γεγονότος, στο δικό τους όνομα, με ευθύνη των συνεπειών της νομοθεσίας τους στον εαυτό τους, την οποία οφείλουν να τηρούν όλοι. Νομοθετούν δια της πλειοψηφίας με όποιους κανόνες ορίζεται αυτή, ηλικίας ή άλλους".
"Εσείς δηλαδή τι νομίζετε;", συνέχισε, όταν ο νεαρός που νόμιζε ότι ήξερε πολλά κάτι ψέλλισε με έμφαση και του αντέτεινε μια ψευτοαναρχική μπαρούφα, ένα τσιτάτο το οποίο δεν θυμάμαι καλά καλά.
"Νομίζετε ότι αυτονομία, ελευθερία είναι να κάνει ο καθένας ότι του κα@@@σει επειδή έτσι του ήρθε, έτσι νομίζει ή έτσι θέλει; Αυτό δεν είναι ελευθερία, ούτε καν αναρχία. Όταν δεν είναι οργανωμένη βία επιβολής, είναι ζωώδης κατάσταση".
Έγινε βαβούρα από μερικούς.
"Και τώρα κάντε ησυχία αλλιώς φεύγω και πείτε τα μόνοι σας, γιατί επιβεβαιώνετε ακριβώς την εξουσιαστική αυτή βία."
Έγινε σιωπή.
Στους πιο κάτω συνδέσμους θα βρείτε έναντι άλλης μνήμης τη συνέντευξή του, από την οποία παραθέτω μερικά αποσπάσματα εδώ ακολούθως.
"Δημοσιογράφος: Προ ημερών, σε ένα κείμενό σας σημείωσα την εξής φράση: «Ο κομμουνισμός ήταν μία αρχαϊκή φενάκη διατυπωμένη με σύγχρονη φρασεολογία». Πιστεύετε ότι ήταν δυνατόν μια «αρχαϊκή φενάκη» να παρασύρει τόσα εκατομμύρια ανθρώπους σε όλον τον πλανήτη;
Κ. Καστοριάδης: Ασφαλώς. Πρώτον, ο κομμουνισμός εκμεταλλεύτηκε και ιδιοποιήθηκε την πάλη των ανθρώπων εναντίον του καπιταλισμού· την πάλη εναντίον της ανισότητας και της ιδέας ότι μοναδική αξία στη ζωή είναι το χρήμα. Δηλαδή εκμεταλλεύτηκε, εμφανιζόμενος ως η συνέχειά του, το κίνημα πολιτικής και κοινωνικής χειραφέτησης που άρχισε στη Δύση πριν από αιώνες και κορυφώθηκε τον 19ο και τον 20ό. Δεύτερον, ο μαρξισμός (ο κομμουνισμός εμφανιζόταν ως η ενσάρκωση του μαρξισμού) προσέφερε ένα υποκατάστατο της θρησκείας. Μια εγκόσμια θρησκεία στηριγμένη σε μια ψευδοεπιστημονική Αποκάλυψη, υποσχόμενη την πραγματοποίηση της Γης της Επαγγελίας.
Δημ: Πάντως, αρκετά γρήγορα αποκαλύφθηκε τι συνέβαινε στις χώρες όπου είχε επικρατήσει αυτή η εγκόσμια θρησκεία. Υπήρξαν κάποιοι -όπως εσείς- που μίλησαν και έγραψαν πολύ νωρίς για όλα αυτά. Όμως η πίστη των ανθρώπων δεν κλονίστηκε. Γιατί; Ποια ερμηνεία δίνετε;
K.K: Εκείνοι που εδώ και σαράντα ή πενήντα χρόνια, και πιο πριν και κατόπιν, αποκάλυπταν την πραγματικότητα για το ρωσικό καθεστώς ήταν φωνές βοώντων εν τη ερήμω. Οι σταλινικοί έκαναν ό,τι μπορούσαν για να τους εμφανίσουν ως όργανα της δεξιάς προπαγάνδας, με τα γνωστά σοφίσματα όπως π.χ. «Λέτε τα ίδια που λέει η Δεξιά» … «Είστε πράκτορες της CIA», κ.λπ. Όμως και η ίδια η Δεξιά με τη στάση της βοηθούσε το παιχνίδι των σταλινικών. Σχεδόν καμία από τις μεγάλες έγκυρες εφημερίδες, το 1935-1939, δεν κατήγγειλε την τερατώδη φάρσα των δικών της Μόσχας. Όσο για τους αριστερούς διανοούμενους, οι περισσότεροι -όπως ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ αλλά και πλήθος άλλων- λάτρευαν δουλικά το ρωσικό καθεστώς, που το θεωρούσαν μάλιστα ως τον «μοχλό της ιστορίας».
Δημ: Παρ’ όλα αυτά, όποιος ήθελε να δει έβλεπε. Θα επιμείνω, λοιπόν. Γιατί οι άνθρωποι δεν ήθελαν να δουν; Ποια βαθύτερη αιτία τούς εμπόδιζε;
Κ.Κ: Ασφαλώς υπάρχει κι ένας άλλος πολύ σημαντικός παράγων. Ο Φρόιντ, στο γνωστό του βιβλίο για τη θρησκεία ως αυταπάτη, δίνει έναν πολύ σωστό ορισμό της αυταπάτης. Λέει ότι «η αυταπάτη δεν είναι απλώς μια εσφαλμένη πίστη, αλλά μια εσφαλμένη πίστη που τη στηρίζει μια επιθυμία». Ο άντρας ή η γυναίκα που έχει αυταπάτες για την πίστη του συντρόφου του τις έχει διότι επιθυμεί να πιστεύει ότι ο άλλος τον αγαπάει. Οι περισσότεροι άνθρωποι που, παρά πάσα λογική και αληθοφάνεια, εξακολουθούσαν να πιστεύουν ότι στη Ρωσία υπήρχε σοσιαλισμός ήταν κερατάδες που όμως δεν ήθελαν να το παραδεχτούν.
..........................
Δημ: Συχνά λέγεται ότι η Ελλάδα είναι «προβληματική», στην Ελλάδα «όλα γίνονται στον αέρα, χωρίς προγραμματισμό, χωρίς βάρος». Με τέτοιες διαπιστώσεις συμφωνούν πολλοί. Αλλά περιορίζονται συνήθως μόνον στις διαπιστώσεις… Γνωρίζω ότι η ελληνική κατάσταση σας απασχολεί βαθιά. Ποια είναι η ερμηνεία σας για όσα συμβαίνουν; Γιατί συμβαίνουν έτσι τα πράγματα στην Ελλάδα; Ποιες οι βαθύτερες αιτίες;
Κ.Κ: Πρώτον, δεν ξέρω. Δεύτερον, στο μέτρο που μπορώ να ξέρω κάτι, είναι ότι η πολιτική ζωή του ελληνικού λαού τελειώνει περίπου το 404 π.Χ.
Δημ: Νομίζω ότι θα ενοχλήσει πολύ αυτή η διατύπωσή σας…
Κ.Κ: Τι να κάνουμε… Μιλώ για την πραγματική πολιτική ζωή του λαού ως αυτόνομου παράγοντα, δεν μιλώ για μάχες, για αυτοκράτορες, για Μεγαλέξανδρους και Βασίλειους Βουλγαροκτόνους. Μετά τον 5ο π.Χ. αιώνα και την αυτοκυβέρνηση του λαού στις δημοκρατικές πόλεις -και πάντως, μετά τον περίεργο 4ο π.Χ. αιώνα- η ελληνική ελευθερία πεθαίνει. Οι ελληνικές πόλεις γίνονται υποχείριες των βασιλέων της Μακεδονίας. Βεβαίως, ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοί του παίζουν έναν κοσμοϊστορικό ρόλο. Κατακτούν την Ασία και την Αίγυπτο. Διαδίδουν την ελληνική γλώσσα και παιδεία. Αλλά πολιτική ζωή, πλέον, δεν υπάρχει. Τα βασίλεια των διαδόχων του Αλεξάνδρου, ως πολιτική συγκρότηση, είναι ουσιαστικά μοναρχίες. Εξάλλου, καθώς ξέρουμε, ο ίδιος ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε στασιασμό των Ελλήνων που είχε πάρει μαζί του διότι ήθελε να τους υποχρεώσει να γονυπετούν μπροστά του όπως οι Πέρσες μπροστά στον Μεγάλο Βασιλέα – πράγμα ανθελληνικότατο. Σε όλη τη διάρκεια της ελληνιστικής εποχής οι ελληνικές πόλεις, με λίγες περιθωριακές και παροδικές εξαιρέσεις, αποτελούν παιχνίδια στα χέρια των ελληνιστικών δυναστειών. Ακολουθεί η ρωμαϊκή κατάκτηση, κάτω από την οποία οι ελληνικές πόλεις δεν έχουν παρά μόνον κοινοτική ζωή. Κατόπιν, έρχεται η Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Το Βυζάντιο είναι μια ανατολική θεοκρατική μοναρχία. Στο Βυζάντιο η πολιτική ζωή περιορίζεται στις ίντριγκες της Κωνσταντινούπολης, του αυτοκράτορα, των «δυνατών» και των ευνούχων της αυλής. Και βεβαίως, τα σχολικά μας βιβλία δεν αναφέρουν ότι στη βυζαντινή αυλή υπήρχαν ευνούχοι όπως σ’ αυτήν του Πεκίνου.
Δημ: Όλα αυτά αφορούν ένα πολύ μακρινό ιστορικό παρελθόν. Η Ελλάδα ως σύγχρονο νεοελληνικό κράτος έχει ήδη ιστορία εκατόν εβδομήντα ετών. Θα θέλατε να εστιάσετε σ’ αυτήν την περίοδο;
Κ.Κ: Μα, αυτή η περίοδος είναι ακατανόητη χωρίς τους είκοσι έναν αιώνες ανελευθερίας που προηγήθηκαν. Λοιπόν, μετά το Βυζάντιο έρχεται η Τουρκοκρατία. Μην ανησυχείτε, δεν θα μπω σε λεπτομέρειες. Θα αναφέρω μόνον ότι επί Τουρκοκρατίας όση εξουσία δεν ασκείται απευθείας από τους Τούρκους ασκείται από τους κοτζαμπάσηδες (τους εντολοδόχους των Τούρκων), οι οποίοι κρατούν τους χωριάτες υποχείριους. Συνεπώς, ούτε σ’ αυτήν την περίοδο μπορούμε να μιλήσουμε για πολιτική ζωή. Όταν αρχίζει η Επανάσταση του 1821, διαπιστώνουμε από τη μια μεριά τον ηρωισμό του λαού και από την άλλη, σχεδόν αμέσως, την τεράστια αδυναμία να συγκροτηθεί μια πολιτική κοινωνία. Την επομένη της πτώσης της Τριπολιτσάς αρχίζουν οι εμφύλιοι πόλεμοι.
Δημ: Πού οφείλεται αυτή η «τεράστια αδυναμία να συγκροτηθεί μια πολιτική κοινωνία»; Ποιοι είναι οι λόγοι;
Κ.Κ: ουδείς μπορεί να δώσει απάντηση στην ερώτηση για ποιον λόγο κάποιος, σε μιαν ορισμένη στιγμή, δεν δημιούργησε κάτι. Η συγκρότηση ενός λαού σε πολιτική κοινωνία δεν είναι δεδομένη, δεν είναι κάτι που χαρίζεται, αλλά κάτι που δημιουργείται. Μπορούμε απλώς να διαπιστώσουμε ότι, όταν απουσιάζει μια τέτοια δημιουργία, τα χαρακτηριστικά της προηγούμενης κατάστασης διατηρούνται ή αλλάζουν μόνο μορφή.
Δημ: Και ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτά στην ελληνική περίπτωση;
Κ.Κ: Ορισμένα τα εντοπίζουμε ήδη στους εμφυλίους πολέμους της Επανάστασης του 1821. Βλέπουμε, για παράδειγμα, ότι η νομιμοφροσύνη και η αλληλεγγύη έχουν τοπικό ή τοπικι-στικό χαρακτήρα, ισχυρότερο συχνά από τον εθνικό. Βλέπουμε, επίσης, ότι οι πολιτικές κατατάξεις και διαιρέσεις είναι συχνά σχετικές με τα πρόσωπα των «αρχηγών» και όχι με ιδέες, με προγράμματα, ούτε καν με «ταξικά» συμφέροντα. Ένα ακόμη χαρακτηριστικό είναι η στάση απέναντι στην εξουσία. Στην Ελλάδα, μέχρι και σήμερα, το κράτος εξακολουθεί να παίζει τον ρόλο του ντοβλετιού, δηλαδή μιας αρχής ξένης και μακρινής απέναντι στην οποία είμαστε ραγιάδες και όχι πολίτες. δεν υπάρχει κράτος νόμου και κράτος δικαίου ούτε απρόσωπη διοίκηση που έχει μπροστά της κυρίαρχους πολίτες. Το αποτέλεσμα είναι η φαυλοκρατία ως μόνιμο χαρακτηριστικό. Η φαυλοκρατία συνεχίζει την αιωνόβια παράδοση της αυθαιρεσίας των κυρίαρχων και των «δυνατών»: ελληνιστικοί ηγεμόνες, Ρωμαίοι ανθύπατοι, βυζαντινοί αυτοκράτορες, Τούρκοι πασάδες, κοτζαμπάσηδες, Μαυρομιχάληδες, Κωλέττης, Δηλιγιάννης…
Δημ: Εξαιρέσεις δεν βλέπετε να υπάρχουν; Εξαιρέσεις εντοπισμένες κυρίως στον 19ο και στον 20ό αιώνα;
Κ.Κ: Ε, υπάρχουν δυο τρεις εξαιρέσεις: ο Τρικούπης, ο Κουμουνδούρος, το βενιζελικό κίνημα στην πρώτη περίοδό του. Αλλά τα όποια αποτελέσματά τους καταστράφηκαν από τη δικτατορία του Μεταξά, την Κατοχή, τον Εμφύλιο, τον ρόλο του παλατιού, τη δικτατορία της 21ης Απριλίου, την πασοκοκρατία. Στο μεταξύ, μεσολάβησε ο σταλινισμός που κατόρθωσε να διαφθείρει και να καταστρέψει αυτό που πήγαινε να δημιουργηθεί ως εργατικό και λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα. Τα αποτελέσματα τα πληρώνουμε ακόμη.
Μου ζητάτε να σας εξηγήσω… Μπορείτε να μου εξηγήσετε εσείς γιατί οι Έλληνες, που σκοτώνονταν εννέα χρόνια για να απελευθερωθούν από τους Τούρκους, θέλησαν αμέσως μετά έναν βασιλιά; Και γιατί, αφού έδιωξαν τον Όθωνα, έφεραν τον Γεώργιο; Και γιατί μετά ζητούσαν «ελιά, ελιά και Κώτσο βασιλιά»;
Δημ: Μα, οι δικές σας απαντήσεις ενδιαφέρουν, ιδίως όταν αφορούν ερωτήματα που εσείς θέτετε. Θα θέλατε, λοιπόν, να διατυπώσετε τις απόψεις σας;
K.K: Σύμφωνα με την παραδοσιακή αριστερή άποψη, όλα αυτά τα επέβαλαν η Δεξιά, οι κυρίαρχες τάξεις και η μαύρη αντίδραση. Μπορούμε όμως να πούμε ότι όλα αυτά τα επέβαλαν στον ελληνικό λαό ερήμην του ελληνικού λαού; Μπορούμε να πούμε ότι ο ελληνικός λαός δεν καταλάβαινε τι έκανε; Δεν ήξερε τι ήθελε, τι ψήφιζε, τι ανεχόταν; Σε μιαν τέτοια περίπτωση αυτός ο λαός θα ήταν ένα νήπιο. Εάν όμως είναι νήπιο, τότε ας μη μιλάμε για δημοκρατία. Εάν ο ελληνικός λαός δεν είναι υπεύθυνος για την ιστορία του, τότε ας του ορίσουμε έναν κηδεμόνα. Εγώ λέω ότι ο ελληνικός λαός -όπως και κάθε λαός- είναι υπεύθυνος για την ιστορία του, συνεπώς είναι υπεύθυνος και για την κατάσταση στην οποία βρίσκεται σήμερα.
Δημ: Πώς την εννοείτε αυτήν την ευθύνη;
Κ.Κ: Δεν δικάζουμε κανέναν. Μιλάμε για ιστορική και πολιτική ευθύνη. Ο ελληνικός λαός δεν μπόρεσε έως τώρα να δημιουργήσει μια στοιχειώδη πολιτική κοινωνία. Μια πολιτική κοινωνία, στην οποία, ως ένα μίνιμουμ, να θεσμισθούν και να κατοχυρωθούν στην πράξη τα δημοκρατικά δικαιώματα τόσο των ατόμων όσο και των συλλογικοτήτων.
Δημ: Θέλετε να πείτε ότι, αντιθέτως, σε άλλες χώρες, στη Δυτική Ευρώπη…
K.K: Εκεί, αυτό έγινε! Ο μακαρίτης ο Γιώργος Καρτάλης έλεγε κάνοντάς μου καζούρα στο Παρίσι το 1956: «Κορνήλιε, ξεχνάς ότι στην Ελλάδα δεν έγινε Γαλλική Επανάσταση». Πράγματι, στην Ελλάδα δεν έχει υπάρξει εποχή που ο λαός να έχει επιβάλει, έστω και στοιχειωδώς, τα δικαιώματά του. Και η ευθύνη για την οποία μίλησα εκφράζεται με την ανευθυνότητα της παροιμιώδους φράσης: «Εγώ θα διορθώσω το ρωμέικο;». Ναι, κύριε, εσύ θα διορθώσεις το ρωμέικο, στον χώρο και στον τομέα όπου βρίσκεσαι."
Τα παραπάνω λόγια θα μπορούσαν να έχουν ειπωθεί απαράλλαχτα χτες, αυτές τις ημέρες. Αυτό κάνει τον Κορνήλιο Καστοριάδη φιλόσοφο κλασικό. Όπου και να πάμε, όπως και να κοιτάξουμε, μας προσφέρει μετατοπισμένος ένα μοναδικό φως, ένα πανίσχυρο εργαλείο ανάγνωσης κι ερμηνείας της πραγματικότητας.
Γιώργος Γιαννούλης - Γιαννουλόπουλος
ΥΓ.
Σε μια πολύ καλή προσπάθεια ένας δικτυακός τόπος έχει συγκεντρώσει μια πλούσια σειρά συνεντεύξεων ή παρεμβάσεών του, τις οποίες θα βρείτε στους παρακάτω συνδέσμους:
Συνέντευξη Τύπου του Κορνήλιου Καστοριάδη την 15η Φεβρουαρίου 1989 στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών.
" Πολλοί είναι έτοιμοι να σκοτωθούν επειδή ο διαιτητής σφύριξε άδικα κατά την άποψή τους ένα πέναλτι, δεν είναι διατεθειμένοι όμως να κουνήσουν το δακτυλάκι τους για τα σκάνδαλα που συγκλονίζουν σήμερα την Ελλάδα και για τα οποία δεν έγινε ούτε μια διαδήλωση 15 ατόμων. Κι αυτό είναι ένα διεθνές φαινόμενο, που συμβαίνει μάλιστα σε μια στιγμή ιδιαίτερα κρίσιμη για την ανθρώπινη επιβίωση πάνω στον πλανήτη. Μοιάζει σαν να κοιμάται κάποιος μακάρια πάνω σ’ ένα κλαδί, το οποίο έχει ήδη πριονιστεί κατά τα 5/6, κυρίως μέσα από την περιβαλλοντική καταστροφή. Αυτά είναι τα αγωνιώδη προβλήματα και ο σημερινός άνθρωπος κάνει σαν να μην τα σκέφτεται.
Ερώτηση: ...: Σήμερα το απόγευμα που θα μιλήσετε στην Πάντειο, έχει προσκληθεί και ο Πρωθυπουργός. Το γνωρίζετε;
Κορνήλιος Καστοριάδης: Όχι, δεν το ήξερα και δεν βλέπω γιατί να έρθει, δεν νομίζω ότι τον απασχολούν αυτά που έχω να πω και δεν με ενδιαφέρει το θέμα. Για τον κόσμο, χάρηκα για την προσέλευσή του και λυπάμαι που δεν χώρεσαν όλοι στην αίθουσα. Νομίζω ότι υπάρχει ένα κοινό στην Ελλάδα που έχει ανοιχτά τ’ αυτιά του. Παρ’ όλο που η συνολική πολιτική ζωή στην Ελλάδα κυμαίνεται μεταξύ ενός ποδοσφαιρικού αγώνα και μιας κατιγκοειδούς οικογενειακής τραγωδίας. Η Ελλάδα δεν είναι μια πολιτική κοινωνία, αλλά ένα είδος τεράστιας οικογένειας, που μέσα της επικρατούν υστερικές κραυγές του τύπου: “Τι μου έκανες, εγώ που σου είχα δώσει τόσα” κ.λπ. ή “Η ερωμένη του Πρωθυπουργού, η γυναίκα του Πρωθυπουργού, η οποία κλαίει, οι ΕΓΕΣ που συμμετέχουν”, δηλαδή είναι μια κατάσταση που είναι προ-πολιτική, δεν υπάρχει πολιτική στην Ελλάδα, υπάρχει προσωπολογία, κουτσομπολιό, όπως ακριβώς στις οικογενειακές υποθέσεις της γειτονιάς.
....
Κορνήλιος Καστοριάδης: Η κρίση και η αποσύνθεση του δυτικού πολιτισμού, που είναι κατά τη γνώμη μου υπαρκτή, εκφράζεται ακόμα πιο έντονα στην Ελλάδα. Η Ελλάδα δεν έχει κατορθώσει ακόμα να συγκροτηθεί πραγματικά ως πολιτική κοινωνία και ως οικονομία. Εισέβαλε εδώ γύρω στο ’60 ο μοντέρνος καπιταλισμός διαλύοντας παλιές δομές, αξίες, ήθη και έθιμα, χωρίς να βάλει τίποτα στη θέση τους. Όλα αυτά σε έναν τόπο που δεν υπήρχε παράδοση, δεν υπήρχαν οι σταθερές καταθέσεις του παρελθόντος, που κάτι κρατάνε. Αν για παράδειγμα μια κυβέρνηση Παπανδρέου χρειάστηκε 5 χρόνια για να αποδιαλύσει την Ελλάδα, στη Γαλλία θα χρειαζόταν 50 χρόνια.
Πρέπει να πούμε πως ό, τι αξιόλογο έχει δημιουργήσει ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι συνδεδεμένο με την Ευρώπη, κληροδοτημένο και από την αρχαία Ελλάδα, ο Ευρωπαίος είναι λιγότερο από κάθε άλλον π.χ. τον Γιαπωνέζο, ραγιάς, με την κοινωνιολογική έννοια του όρου. Όμως η Ευρώπη σήμερα βρίσκεται ανάμεσα σε αυτή τη θετική τάση του πολιτισμού της και σε μια τάση αποχαύνωσης, που θα την ονόμαζα καταναλωτικό και τηλεοπτικό αυνανισμό.
Ας διευκρινίσουμε εδώ ότι αυτή η αποχαύνωση δεν απορρέει μόνο από τους κακούς κυβερνήτες. Αλλά κι από τους λαούς, που τους εκλέγουν και έχουν τα ίδια πρότυπα με αυτούς. Πρέπει να απαλλαγούμε από την κακή συνήθεια να θεωρούμε υπεύθυνο για κάθε τι κακό τους άλλους .Τους καπιταλιστές, τους γραφειοκράτες, τους πολιτικούς. Τους λαούς δεν πρέπει να τους βλέπουμε σαν μωρά, που τα σέρνουν από τη μύτη. Είναι συνυπεύθυνοι και συνένοχοι. Αν η Ελλάδα είναι τέτοια που είναι σήμερα, αυτό δεν οφείλεται στον Παπανδρέου μόνο. Οφείλεται στους Ρωμιούς. Αυτοί τον ψήφισαν και τον ξαναψήφισαν κι όχι οι Νεοζηλανδοί.
....
Σε ό, τι αφορά τη διαφορά μου από τον αναρχισμό. Έχω ένα κοινό σημείο με τους αναρχικούς, το ότι αναγνωρίζουν τα αυταρχικά στοιχεία του Μαρξισμού. Από κει και πέρα με χωρίζει ένα τεράστιο φιλοσοφικό χάσμα μαζί τους. Οι αναρχικοί έχουν την περίεργη κι αφελή αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι ένα αγαθό και αθώο ον που τον διέφθειραν τα κοινωνικά συστήματα. Από πού ήρθαν τα κοινωνικά συστήματα, άνθρωποι δεν τα κάνανε; Κατ’ ουσίαν ο άνθρωπος δεν είναι ένα αγαθό, αλλά τερατώδες ον, που όμως έχει τη δυνατότητα να αλλάζει τον εαυτό του.
......
Κορνήλιος Καστοριάδης: Ο Ροΐδης, που δυστυχώς λίγο διαβάζεται σήμερα, έλεγε ότι οι Έλληνες γελοιοποιούν τα πάντα. Μέχρι και τον βάκιλο του Κωχ γελοιοποίησαν. Ε, λοιπόν πιστεύω ότι στην Ελλάδα σήμερα έχει γελοιοποιηθεί και ο σοσιαλισμός και η βαρβαρότητα."
