Ειδωλολάτρες της μνήμης μας

Τα σύγχρονα ταφικά έθιμα των μισητών αντιπάλων δεν έχουν εξελιχθεί και πολύ εδώ και αιώνες.

Οι ζωντανοί νιώθουν σαν να απειλούνται από το άψυχο κουφάρι του νεκρού εχθρού.

Το πτώμα του ισλαμιστή al-Baghdadi ρίχθηκε χαρακτηριστικά στη θάλασσα από αμερικανικό ελικόπτερο σε άγνωστο σημείο. Κάτι παρόμοιο είχε γίνει και με τον Μπιν Λάντεν. Θα μπορούσε να έχει κάπου κρυφά μεταφερθεί, να ταφεί και να μείνει εκεί για πάντα.

Με τον Χίτλερ έγινε το ίδιο. Ο Στάλιν είχε λίγο καλύτερη μοίρα, τον παραχώσανε πίσω από το Μαυσωλείο, κάτω από μπετόπλακες στο Κρεμλίνο, κι εκεί είναι ακόμη, κάνεις δεν πλησιάζει τον τάφο του, μόνο ένας επίτροπος που έτρεμε είχε παρευρεθεί στην κηδεία του. O Μουσολίνι μόνος, ακόμη απολαμβάνει τον τάφο του. Μια και τον τελευταίο της γενιάς εκείνης, τον Φράνκο, τον ξεθάψανε πρόσφατα από το μνημειώδες μαυσωλείο του στην Ισπανία και τον έδωσαν στη φαμίλια. Λες και θα σηκώνονταν απ' εκεί.

Άπειρες και οι παλιότερες ιστορίες του φόβου του πεθαμένου εχθρού, του άψυχου σώματος του Μεγάλου Κακού. Μπορώ να αναφέρω εύκολα πολλά άλλα σύγχρονα ή λίγο παλιότερα παραδείγματα της τύχης του σώματος μεγάλων κακών, το χαμένο κεφάλι του Βελουχιώτη ή το μαυσωλείο του Τσε. Της λατρείας ή μίσους μεγάλων "κακών" ή κατά τους δικούς τους "καλών", ακόμη και μουμιοποιημένων σαν τους Φαραώ, παρότι συχνά σε μαυσωλεία, όπως ο Λένιν.

Ενώ ο Αχιλλέας λυγίζει αφού έχει ατιμάσει το κουφάρι του φονιά του αγαπημένου του Πάτροκλου και το επιστρέφει στον πατέρα Πρίαμο, ο Κρέων αρνείται την ταφή στον "προδότη" αδελφό Πολυνείκη που πολέμησε κατά του αδελφού του Ετεοκλή και της πόλης, παρότι και τα δύο παιδιά του Οιδίποδα σκοτώθηκαν στην έβδομη πύλη της Θήβας. Η Αντιγόνη, χωρίς να έχει πάρει κανενός το μέρος, θάβει και αυτό το κουφάρι προκαλώντας τον δικό της θάνατο.

Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τι συμβολίζει σήμερα στον "πολιτισμένο" κόσμο αυτή η προσπάθεια εξαφάνισης του άψυχου σώματος του αντιπάλου. Λες κι η μνήμη συγκεντρώνεται στο άψυχο σώμα, στο κουφάρι από κόκαλα. Σαν το να θυμάται κανείς τον Αλέξανδρο ή τον Χίτλερ, συχωρέστε μου την αναφορά, να μη σχετίζεται με την αξιολόγηση των προσώπων αλλά της μνήμης, της μαγικής προστασίας από τη λήθη που προσφέρει το κουφάρι. Σαν να φοβούνται την αναγέννησή τους από τον ανεύρετο τάφο τους . Ακόμη και μια δύναμη σαν τις ΗΠΑ, τη Ρωσία ή τη Γερμανία και αλλού να τις απειλούν τα ζόμπι.

Αν ερμηνεύσει κανείς αυτή την εμμονή με το κουφάρι του κακού ή του καλού, ιδιαιτέρως όμως με την πλήρη καταστροφή του πτώματος του "κακού", που λογιάζεται μάλλον με το μίσος που προκάλεσε, είμαστε κατά βάθος ακόμη ειδωλολάτρες της μνήμης μας. Φοβικοί ή λάτρεις πεθαμένων σωμάτων. Έχουμε μεταστραφεί ή μάλλον δεν πάψαμε πότε να είμαστε προληπτικοί ακόλουθοι άψυχων πτωμάτων, αγίων ή δαιμόνων. Και των μαγικών συμβολισμών τους. Από την εποχή των πρωτανθρώπων ως τους Σκύθες, που έπιναν κρασί στα κρανία των νεκρών εχθρών τους παίρνοντας τη δύναμή τους. Μέχρι σήμερα, με αεροπλάνα, ελικόπτερα και βαπόρια, οι φόβοι κι η ψυχή του Homo Sapiens λίγο έχει φαίνεται αλλάξει.

Αναπάντεχη διαπίστωση.

Γιώργος Γιαννούλης- Γιαννουλόπουλος

εικόνα: 

"Ο θρίαμβος του Αχιλλέα", Franz Matsch (1892), Κέρκυρα, Αχίλλειο

Κι αν είχαμε ηττηθεί από την Ιταλία;

Η επιλογή του Μεταξά, παρά τη φιλογερμανική του ιστορία και την εγγύτερη θέση του στην ιδεολογία των ναζί, να φέρει την Ελλάδα στην πλευρά της Μεγάλης Βρετανίας ήταν σοφή.

Πολλά έχουν γραφεί για τους λόγους. Η αναγνώριση από τον ίδιο των παλαιών τραγικών λαθών του το '22, η πεποίθησή του ότι η θαλασσοκράτειρα αυτοκρατορία, η Μεγάλη Βρετανία, θα κέρδιζε και αυτόν τον πόλεμο, ενώ για τους Γερμανούς αυτό ήταν αδύνατο. Διότι η μόνη πιθανότητα να κερδίσουν θα ήταν να κυριαρχήσουν στον κόσμο συνολικά.

Το ότι δεν έχουμε τις απαντήσεις δεν σημαίνει ότι είναι άτοπο να θέτουμε τα ερωτήματα. Ούτε πως μικραίνει τον ηρωισμό και την αυτοθυσία των Ελλήνων που πολέμησαν και κέρδισαν μια σημαντική μάχη σε έναν ευρύτερο πόλεμο. Πόσο ήταν σημαντική όμως αυτή η πρόσκαιρη νίκη στη μάχη της Αλβανίας για τους ίδιους τους Έλληνες; τι συνέπειες είχε;

Μπορεί να αναρωτηθεί κανείς τι θα είχε κερδίσει ή χάσει η Ελλάδα εάν το ΟΧΙ της το '40 ήταν κάπως πιο προσχηματικό ή λιγότερο ηρωικό στην Αλβανία ;

Τι θα είχε συμβεί εάν η Ελλάδα είχε τελικά καταληφθεί με μικρότερη αντίσταση και λιγότερους νεκρούς, από τους Ιταλούς αντί, αναπόφευκτα, από τους Γερμανούς λίγο αργότερα; Εάν έφευγε μεγαλύτερο μέρος στρατού κι εξοπλισμού στη βόρεια Αφρική ανέπαφο να πολεμήσει εκεί με τους Συμμάχους ;

Θα ήταν ίδιες οι βαρβαρότητες στην Κατοχή από τους Ιταλούς μέχρι να τους αντικαταστήσουν οι Γερμανοί αργότερα; θα χάνονταν ομοίως όλοι οι Εβραίοι; θα ήταν ίδια η Αντίσταση; Θα γινόταν με τον ίδιο τρόπο και ένταση ο Εμφύλιος; μεγαλύτερη; μικρότερη;

Τι επίπτωση θα είχε στην εξέλιξη την ίδια του μεγάλου πολέμου; θα άλλαζε σε κάτι η έκβασή του;

Ποιες θα ήταν οι ισορροπίες εντός του Άξονα στη συνέχεια και τι επιπτώσεις θα είχαν; 

Θα έμπαιναν νωρίτερα οι Αμερικάνοι ή αργότερα στον πόλεμο, αν οι Σοβιετικοί υποχωρούσαν περισσότερο;

Θα κέρδιζε τέλος η Ελλάδα τα Δωδεκάνησα, τη μόνη ουσιαστική εδαφική ανταπόδοση του ότι πολέμησε με τους νικητές, αν είχε πολεμήσει μεν, ηττηθεί δε νωρίτερα από τους Ιταλούς στην Αλβανία και είχε συνεχίσει τον πόλεμο με την εξόριστη κυβέρνηση στα άλλα μέτωπα;

Πιθανόν να μην άλλαζαν πολλά στη μεγάλη εικόνα, ίσως πάλι κάποια να είχαν διαφορετικά εξελιχθεί. Κάποιες ζωές θα είχαν πάρει άλλους δρόμους, κάποιοι θα είχαν ενδεχόμενα επιβιώσει. Κάποιοι άλλοι, ή οι ίδιοι, αλλού θα είχαν πάλι χαθεί. Άλλο κουβάρι θα είχε υφάνει η ιστορία. Πιο ματωμένο; Πιο ήπιο; Ποιος ξέρει;

Μειώνουν αυτές οι σκέψεις την τιμή που οφείλουμε σε όσους έκαναν το καθήκον τους; Ούτε στο ελάχιστο! Όποιες και να είναι οι απαντήσεις κι οι υποθέσεις, μπορούν να το φωτίσουν μόνο περισσότερο, ως τραγικότερο και γι' αυτό ενδοξότερο, αν ιδωθεί στην αβεβαιότητα της ιστορικής του στιγμής.

Γιώργος Γιαννούλης- Γιαννουλόπουλος

  Φωτογραφία: του Λάζαρου Ακερμανίδη (αρχείο Αλέξανδρου Ακερμανίδη)

Ιστορίες του πολέμου

"Πούθ' έρχεσαι; Απ' τη Βαβυλώνα.

Πού πας; Στο μάτι του κυκλώνα.
Ποιαν αγαπάς; Κάποια τσιγγάνα.
Πώς τη λένε; Φάτα Μοργκάνα."

Η σαντορινιά μητέρα της αγαπημένης Μαρίζας Κωχ (χτες σε ένα αυτοβιογραφικό αναλόγιο με τη Νένα Βενετσάνου) βρέθηκε στην Αθήνα για μια εβδομάδα στα χρόνια της Κατοχής.

Συναντήθηκε σε ένα φωτογραφείο με έναν Γερμανό αξιωματικό που υπηρετούσε στην Αθήνα. Έζησε μαζί του τρία χρόνια μέχρι την απελευθέρωση. Μετά ο αξιωματικός αυτός εξαφανίστηκε, σκοτώθηκε κατά πάσα πιθανότητα, κι έμειναν τα δύο ξανθά ορφανά με τα μπλε μάτια, μόνα στη Αθήνα, με τη δυστυχή μάνα. Για λίγο φιλοξενήθηκαν στο Δαφνί με πολλά άλλα. Αυτά αφηγείται. Το φτωχό νησί τούς δέχτηκε πίσω...

Η δική μου μητέρα, μεγάλη πια, πρόσφατα μου αφηγήθηκε μια άλλη ιστορία του πολέμου.

Στην Κάρυστο, όπου μεγάλωσε η μάνα μου σε μια μεσαία οικογένεια του νησιού, κρύβανε οι γονείς της, οι παππούδες μου, όπως πολλοί Έλληνες, έναν νεαρό Ιταλό στρατιώτη, 19-20 χρόνων, από τους Γερμανούς που τους κυνηγούσαν και τους σκότωναν, όταν πια η Ιταλία είχε παραδοθεί. Είχα μικρός ανακαλύψει το ξίφος του στο υπόγειο πριν σφραγιστεί.

Τον είχαν κρύψει σε κάτι παλιά χαμόσπιτα στην άλλη άκρη του οικοπέδου. Η μάνα μου τότε θα ήταν επτά χρονών. Η μεγαλύτερη κόρη. Την έστελναν να του πάει το φαγητό, νερό και αλλαξιές, να μην κινήσουν υποψίες. Σε κάποια στιγμή δοκίμασαν μαζί με άλλους να τους φυγαδέψουν στην Αθήνα με ένα καΐκι. Αν φτάνανε θα γλύτωνε.

Η μητέρα μου είχε λυπηθεί που έφευγε. Το ίδιο βράδυ άκουσαν αεροπλάνα, στούκας γερμανικά και μια έκρηξη σαν πυροτέχνημα πλάι στην κυρά Παναγιά, το νησάκι καταμεσής του κόλπου. Το χτύπησαν και το βύθισαν το καΐκι. Χάθηκε κι αυτός. "Έκλαιγα για εβδομάδες μετά", μου είπε. "Λες να τον είχα ερωτευτεί και να μην μπορούσα να το καταλάβω;" 

Πέρα απ' τους ηρωισμούς και τις μάχες είναι αυτές κυρίως οι βαθύτερες αληθινές ιστορίες του πολέμου. Τα ορφανά, σαν κι αυτά που αναζητούν μια στέγη στις μέρες μας, οι χαμένοι νέοι άνθρωποι απ' όλες τις πλευρές, ανθρώπινες σχέσεις, ιστορίες που πιάστηκαν στα γρανάζια της ιστορίας. Και ανάμεσα στο απόλυτο κακό, να φυτρώνει το καλό, η ανθρώπινη αλληλεγγύη, η γονική συμπόνια για τα νέα παιδιά του "εχθρού", ο έρωτας, η γυναικεία ψυχή.

"...Rosso romano, πορφυρό της Δαμασκός,

δόξα τού κρύσταλλου, κρασί απ' τη Σαντορίνη.
Ο ασκός να ρέει, κι ο Απόλλωνας βοσκός
να κολυμπάει τα βέλη του με διοσκορίνη..."

Γιώργος Γιαννούλης- Γιαννουλόπουλος

Ο φόβος και η οργή των αγελαίων

Όταν η μάζα τα βάζει συλλήβδην με τους μουσουλμάνους, γίνομαι αμέσως μουσουλμάνος. Όταν το κοπάδι αφηνιάζει με όλους τους χριστιανούς, τους βουδιστές, τους Εβραίους, τους άθεους, σα νάναι το αντίπαλο κοπάδι, γίνομαι με μιας χριστιανός, βουδιστής, Εβραίος, άθεος . Όταν η αγέλη αφιονίζεται με τους Γερμανούς, τους Τούρκους, τους Αμερικανούς, τους βορειομακεδόνες, τους Αλβανούς, γίνομαι ενστικτωδώς Γερμανός, Τούρκος, Αμερικανός, βορειομακεδόνας, Αλβανός. Σαν αφηνιάζουν τα ζωντανά με τους gay, gay είμαι, με τις γυναίκες γυναίκα, με τους μαύρους μαύρος, με τους λευκούς λευκός. Όταν η αγέλη αφιονίζεται με τα ζώα, ζώο κι εγώ με νύχια και με δόντια.

Κι όταν στρέφεται στους Έλληνες αδιακρίτως η φρικτή οργή των αγελαίων, Έλληνας γυρίζω μέχρι το μεδούλι, μέχρι την τελευταία ανάσα.

Γιατί είναι αυτό το πιο σπουδαίο δώρο που μου έκαναν εκείνοι που κάποτε ζήσαν γύρω από αυτό το γαλανό πέλαγος που σήμερα βρίσκεται η Ελλάδα: με μάθανε πως όλα είμαστε οι άνθρωποι, όλα τα περιέχουμε, Τρώες τε και Αχαιοί: και τ' αγρίμι και τον άνθρωπο. .

Το πρώτο, το αγρίμι, ξεπροβάλλει όταν ο φόβος φτιάχνει κοπάδι, σκυλιών ή βουβάλων. Τσούρμο κυνηγών για κυνηγημένων, εντέλει το ίδιο.

Αυτό που πιο πολύ περιέχουμε είναι κείνο που πιότερο μας τρομάζει. Γι' αυτό το μισούμε στον άλλο και μας πανικοβάλλει. Είμαστε πρόσφυγες του εαυτού μας.

Για τούτη την αιτία το δεύτερο, ο άνθρωπος μέσα μας, αναδύεται όταν το άτομο νικά τον πανικό του, ξεχωρίζει τον εαυτό του σαν μοναδικότητα, στέκεται απέναντι κι αντικριστά σε κάθε αγέλη, στη δική του πρώτα πρώτα, και λογίζεται τα δύσκολα, με ψυχραιμία, γνώση, αρετή και τόλμη. Κι ίσως μια πρέζα ενσυναίσθησης. Αυτό που η κάθε αγέλη προσπαθεί να ξεσκίσει πανικόβλητη, ο άνθρωπος προσπαθεί να το καταλάβει, να το εν-νοήσει. Τότε υπάρχει ελπίδα. Και για το κοπάδι.

Γιώργος Γιαννούλης- Γιαννουλόπουλος