Ε, και;

H ψυχολογία μάς διδάσκει ότι ο βασικός τρόπος άσκησης ελέγχου από ένα ανορθολογικό σύστημα εξουσίας είναι η δημιουργία ενοχής. Ο Μεσαίωνας και τα φεουδαρχικά καθεστώτα συνέδεσαν την ενοχή με το σύστημα ηθικών αξιών της θρησκείας. Άλλα καθεστώτα, ολοκληρωτικής φύσης, συνέδεσαν την ενοχή με την προδοσία είτε του έθνους και της φυλής, προς άλλους που το επιβουλεύονται, (ο φασισμός), είτε μιας τάξης, της εργατικής, προς άλλους που θέλουν να την εκμεταλλευτούν, (τα καθεστώτα του λενινιστικού κομμουνισμού).

Κύριο στοιχείο σε όλα αυτά είναι η διαστροφή του νοήματος των λέξεων, ώστε να γίνεται αδύνατη η λογική συζήτηση. Έτσι ο άλλος αποκαλείται υποτιμητικά παγανιστής, άθεος, κομμουνιστής, τροτσκιστής, εβραίος, αστός κλπ. Λέξεις που από μόνες τους  δεν έχουν κάποια αρνητική χροιά αποκτούν τέτοια μέσα από το ενοχικό σύστημα που τις χρωματίζει.

Το αυτό συμβαίνει σε κάθε ενοχικό σύστημα, εντός της οικογένειας, για παράδειγμα.

Ο Μισέλ Φουκό μελέτησε τον τρόπο μέσα από τον οποίο δημιουργούνται αυτά τα κλειστά συστήματα εξουσίας αλλά και τον τρόπο που, όταν διατρέξουν κάποια κατώφλια, ανατρέπονται, στο κεφαλαιώδες έργο του «Οι λέξεις και τα Πράγματα».

Το ενοχικό αυτό πρότυπο το βρίσκει κανείς επίσης, και ίσως κυρίως, στην οικογένεια και στα ζητήματα σεξουαλικότητας.

Τα μεγάλα απελευθερωτικά κινήματα του ανθρώπου του 20ου αιώνα ξεκίνησαν με την απενοχοποίηση των λέξεων. Ναι, είμαι μαύρος, ναι, είμαι εβραίος, ναι, είμαι κομμουνιστής, ναι, είμαι ομοφυλόφιλος,  ε, και; Είμαι περήφανος γι’ αυτό.

Στην Ελλάδα τέτοιες λέξεις / φετίχ που η κοινωνία μας δεν έχει ακόμη νικήσει εντός της, είναι ιδεολογικές, τοπικιστικές, προσωπικά χαρακτηριστικά. Υπήρξε το κομμουνιστής (όχι πλέον, το αντιμετώπισε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής) και είναι ακόμη ομοφυλόφιλος, μετανάστης, άθεος, προοδευτικός φιλελεύθερος, μειονοτικός, ξένος...

Όταν οι κοινωνίες τοποθετηθούν μπροστά στον καθρέφτη τους, από το μικρό «ε και;» που οι φορείς των ανωτέρω ιδιοτήτων αρθρώνουν, μετά το αρχικό σοκ συνειδητοποιούν ότι δεν υπάρχει ο μεγάλος μπαμπούλας, ο κόσμος είναι ακόμη με τον ουρανό προς τα επάνω, δεν κατέρρευσε το σύμπαν, δεν εμφανίστηκε ο μεγάλος μαύρος κυνηγός, η κοκκινοσκουφίτσα φοράει ακόμη το σκουφί της και η Βιρτζίνια Γουλφ δεν έχει λόγο να φοβάται κανέναν. Έτσι σταδιακά απομένουν μόνο οι γραφικοί και οι ακραίοι να αμφισβητούν το λογικό. Αυτό είναι η διαδικασία απελευθέρωσης από τον φαντασιακό δεσμό.

Η μεταρρύθμιση της κοινωνίας, προϋποθέτει τη μεταστροφή του διεστραμμένου συστήματος που στηρίζεται στη διαστροφή των λέξεων και τη δημιουργία ενοχής, και δεν μπορεί να έρθει παρά μόνο όταν υποχρεωθεί η κοινωνία αυτή να κοιτάξει κατάματα τον χειρότερο φόβο της, να αντιμετωπίσει τις λέξεις με το νόημά τους.

Όσο τις υποκρύπτουμε, όσο λέμε ένα πράγμα περιφραστικά, γύρω γύρω, με άλλους τρόπους, με άλλα λόγια, μπορεί να φαίνεται ότι γίνεται πιο υποφερτή και αποδεκτή η λογική μας σε πρώτη φάση από τον ακροατή, αλλά εντέλει η ανατροπή που επιχειρούμε αντιστρατεύεται από την αντίφασή μας, η γλώσσα μας αποτελεί απόδειξη της ενοχής μας, η περιστροφή ομολογία ότι υπάρχει κάτι ανομολόγητο για το οποίο πρέπει να αισθανόμαστε ένοχοι, ο τρόπος μας δεν φτάνει: ο φόβος μας να αποκαλέσουμε το πράγμα με το όνομά του νομιμοποιεί το αίσθημα ενοχής, υπονοεί ότι κάτι κρύβουμε, και έτσι τελικά όταν κάποιος πει φωναχτά «μα αυτό που λέτε είναι φιλελεύθερο», «μα αυτός είναι κομμουνιστής», «μα αυτός είναι ομοφυλόφιλος», η όλη μεταρρυθμιστική προσπάθεια καταρρέει, καθώς η λέξη αποδεικνύεται ισχυρότερη γιατί εμείς νομιμοποιήσαμε την ισχύ της.

Το να αντικρίσεις το πρόβλημά σου καθυστερημένα, μπορεί καμιά φορά να επιδεινώνει την αντίδραση, σίγουρα πάντως η απελευθερωτική στιγμή της σύγκρουσης με τη λέξη δεν αποφεύγεται, εάν θέλει κανείς να δρομολογήσει οποιαδήποτε αλλαγή.

Ναι, λοιπόν είμαι σοσιαλδημοκράτης, ναι, είμαι συντηρητικός, ναι, είμαι προοδευτικός φιλελεύθερος, ε και;

Ο λόγος δεν κυριαρχεί όσο δεν αποφορτίζεται από ενοχές.

Η βλακεία δεν ηττάται με επιχειρήματα. Ηττάται με σύμβολα.

Η συμβολική μας πράξη είναι αυτό το μικρό, το σύντομο, το ειλικρινά απορημένο «ε και;»


Γιώργος Γιαννούλης- Γιαννουλόπουλος