Ηγεσία και ηγέτες

Υπάρχει μια πολύ μεγάλη και αναλυτική βιβλιογραφία γύρω από το leadership, τόσο σε επιχειρηματικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο, η οποία προσπαθεί να απαντήσει σε βασικά ερωτήματα τα οποία θα προσπαθήσω να παρουσιάσω απλοποιημένα και παραδειγματικά:

Θα ήταν η Αθήνα ίδια εάν στη θέση του Περικλή ήταν κάποιος άλλος ή, αν ήταν κάποιος άλλος στη δεδομένη Αθήνα, θα γινόταν ένας άλλος Περικλής; Αν δεν πέθαινε ο Περικλής στον λοιμό, μήπως θα είχε άλλη τροπή ο πόλεμος;

Εάν ο Αλκιβιάδης ήταν ενάρετο παιδί και όχι ο πιο ωραίος, πιο πλούσιος και πιο τσόγλανος μαθητής του Σωκράτη, θα είχε πάρει άλλη τροπή η ιστορία ή θα είχε εμφανιστεί ένας άλλος Αλκιβιάδης να του πάρει τη θέση;

Γέννησε ο φασισμός τον Χίτλερ ή ο Χίτλερ έδωσε τη μορφή και την έκταση που γνωρίζουμε στον φασισμό; εάν στη θέση του ήταν, για παράδειγμα, ο Ernst Röhm, ο φασισμός θα είχε πάρει άλλη τροπή;

Ήταν ο Λένιν η αιτία επιβολής του περίφημου Δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, ο οποίος οδήγησε στον ολοκληρωτισμό, καθώς εξαφάνισε τις τάσεις και αντιθέσεις στο κόμμα, και στη συνέχεια σε ένα από τα πλέον αιμοβόρα καθεστώτα φόβου που γνώρισε η ανθρωπότητα, το οποίο διήρκεσε για κοντά 70 χρόνια, ή ήταν το φεουδαρχικό παρελθόν της Ρωσίας που θα οδηγούσε αναγκαστικά σε έναν Λένιν και, κατά συνέπεια, σε έναν Στάλιν;

Εάν τη συντηρητική παράταξη στην Ελλάδα δεν την αναλάμβανε ο ανοιχτόμυαλος Καραμανλής αλλά ένας πιο συντηρητικός πολιτικός σαν τον Αβέρωφ, που δεν είχε τις ηγετικές δυνατότητες του Καραμανλή, θα αναπτύσσονταν η Ελλάδα με τον ίδιο τρόπο ως το 1963, διατηρώντας κάποια βασική δημοκρατία σε δύσκολες συνθήκες μετά από έναν εμφύλιο, ή θα είχε καταλήξει σε μια δικτατορία τύπου Σαλαζάρ νωρίτερα; Εάν δεν υπήρχε αυτός ο οραματιστής πολιτικός με τις βαθιές πεποιθήσεις, θα είχε οδηγηθεί η χώρα στην Ευρώπη ή θα είχε ήδη τη μοίρα της Γιουγκοσλαβίας;

Αν στη θέση του λαϊκιστή και εθνικιστή Μιλόσεβιτς είχε βρεθεί κάποιος άλλος, μήπως η διαδικασία διάσπασης της Γιουγκοσλαβίας θα είχε γίνει χωρίς πολέμους και βασανιστήρια, χιλιάδες χαμένες ζωές και μια χαμένη γενιά; Θα μπορούσε όμως να προκύψει κάποιος άλλος από το σύστημα αυτό;

Αν στη θέση του Περόν ή του Παπανδρέου ήταν ένας σοβαρός σοσιαλδημοκράτης πολιτικός, μήπως είχαν πάρει άλλη τροπή τα πράγματα στις δύο χώρες; Θα μπορούσε όμως να αναδειχτεί κάποιος σοβαρός ηγέτης από την Αριστερά στην Ελλάδα, σε μια χώρα που η σταλινική Αριστερά είχε εξολοθρεύσει τα καλύτερα στελέχη της αστικής και καλλιεργημένης Αριστεράς συστηματικά και επί 30 χρόνια;

Αν το αντίστοιχο σύστημα του ΚΚΣΕ δεν είχε κατορθώσει να ξεπεράσει τον εαυτό του και να προωθήσει έναν ηγέτη με αντίληψη της ροής της ιστορίας, όπως ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, αλλά είχε φέρει στην εξουσία έναν αντίστοιχο Μιλόσεβιτς, ο οποίος θα προσπαθούσε να συντηρήσει δια της απόλυτης βίας αυτό που πεθαίνει, με το οποίο συνέδεσε το μέλλον του, και όχι να βοηθήσει αυτό που πάει να γεννηθεί με δυσκολίες, έστω και εάν δεν τον περιλαμβάνει, θα ζούσαμε εμείς σήμερα για να το συζητάμε;

Δεν έχω έτοιμες απαντήσεις. Μπορώ να βοηθήσω με κάποιες σκέψεις και, για όποιον ενδιαφέρεται, τη σχετική βιβλιογραφία.

Εκείνο που είναι μάλλον βέβαιο είναι ότι ο ηγέτης εμπεριέχει καταρχήν τις αντιφάσεις της εποχής του, αλλιώς δεν θα μπορούσε να αναδειχτεί.

Το κύριο στοιχείο της ηγετικής φυσιογνωμίας είναι η δυνατότητα ανάπτυξης ενός συναισθηματικού δεσμού μεταξύ αυτού και μεγάλης μερίδας των πολιτών (αγάπης ή μίσους σε διάφορες εντάσεις, ανάλογα την εποχή και την κουλτούρα). Ποτέ όμως αδιαφορίας. Ο δεσμός αυτός προϋποθέτει την ύπαρξη κοινών στοιχείων μεταξύ τους. Οι πολίτες αναγνωρίζουν στους ηγέτες κάτι από τον εαυτό τους, αλλά και κάτι παραπάνω που αυτοί δεν περιέχουν ή, καλύτερα, δεν γνωρίζουν ότι περιέχουν και ο ηγέτης τούς το αποκαλύπτει.

Ανακαλύπτουμε τον εαυτό μας μέσω του άλλου. Για να το κάνουμε αυτό προϋποτίθεται ένα ισχυρό κίνητρο, καθώς κάθε δική μας αλλαγή είναι επώδυνη.

Δεν αγαπούμε ή μισούμε κάτι που μας είναι αδιάφορο, ένα συλλογικό όργανο, για παράδειγμα, μια ιδέα, μια σκέψη. Δεν παθιαζόμαστε με μια επιτροπή ή ένα συμβούλιο. Οι άνθρωποι είναι φτιαγμένοι από σάρκα και επιθυμίες και προγραμματισμένοι να συνδέονται με ανθρώπους. Αγαπούμε ή μισούμε συγκεκριμένους ανθρώπους που περιέχουν κάτι που μας αγγίζει, κάτι από εμάς τους ίδιους, κάτι ικανό να μας επηρεάσει και να μας αλλάξει, να μας βάλει στο επίπονο παιχνίδι του διαλόγου.

Είναι ο λόγος για τον οποίο, για όσους έχουμε εμπειρία από διδασκαλία σε όποιο επίπεδο, γνωρίζουμε ότι δεν υπάρχει συλλογική διδασκαλία : ο δάσκαλος, ο οποίος οφείλει να έχει ηγετικά χαρακτηριστικά, είναι ένας και είναι και αυτός που μαθαίνει από τους μαθητές, εάν είναι καλός δάσκαλος. Σε διαφορετική περίπτωση οι μαθητές δεν του αναγνωρίζουν το δικαίωμα να διδάσκει. Παρεμπιπτόντως, για όσους δεν το γνωρίζουν, υπάρχουν μερικές χιλιάδες δάσκαλοι που έχουν απομακρυνθεί από τα σχολεία ως ακατάλληλοι, αρκετοί ανάμεσά τους γιατί  «δεν τόχουν», δεν μπορούν να σταθούν σε τάξη, τους αποβάλλουν οι μαθητές τους. Έτσι λιμνάζουν στις υπηρεσίες του Υπουργείου Παιδείας, διότι δεν μπορεί να απολυθούν. Απλά πληρώνονται. Τέλος της παρένθεσης.

Οι ηγετικές φυσιογνωμίες περιέχουν τις αντιφάσεις και τους φόβους των ομάδων στις οποίες ηγούνται, αλλά και κάτι επιπλέον: αφενός την απαιτούμενη παιδεία και καλλιέργεια, που επιτρέπει τον μετασχηματισμό των αντιφάσεων σε πρόταση δράσης (βέβαια, όχι πάντα με επάρκεια) αλλά και κάτι ακόμη: μιλούν στην ψυχή (όχι με τη μεταφυσική έννοια). Οι καλοί ηγέτες μιλούν στην ψυχή με τον νου και ακούνε με τον νου. Οι λαϊκιστές ηγέτες μιλούν και ακούν με το συναίσθημα, ενώ ο νους τους υποτάσσεται στο δικό τους συναίσθημα, στον πόθο για εξουσία, δύναμη, ισχύ, απλά επιβίωση.

Οι πολίτες τούς αγαπούν ή τούς μισούν, αλλά ποτέ δεν τους είναι αδιάφοροι. Μπορούν να ταυτίσουν φόβους και ανασφάλειες μαζί τους, αλλά και ελπίδες και προοπτικές. Τους ανατροφοδοτούν και ανατροφοδοτούνται από αυτούς.

Έτσι προχωρά η ιστορία, προσωποποιημένη τραγικά.

Σε συνθήκες σχετικής σταθερότητας, οι επιλογές ενός ηγέτη περιορίζονται σε συγκεκριμένα πλαίσια από το σύστημα εντός του οποίου λειτουργεί. Ο Γκορμπατσόφ δεν θα μπορούσε να υπάρξει το 1970, ή ίσως να υπήρξε και να μη χρειάστηκε να το μάθουμε. Σε οριακές συνθήκες, όμως, οι επιλογές τους είναι κρίσιμες.

Η ελληνική πολιτική ηγεσία, όπως όλοι οι ανασφαλείς και ανεπαρκείς άνθρωποι, είναι δειλή και φοβισμένη. Και αυτή τη δειλία την καταλαβαίνει ο μέσος πολίτης. Σαν τον μαθητή που καταλαβαίνει ότι ο δάσκαλος φοβάται και δεν μπορεί να το κρύψει. Φοβάται γιατί δεν έχει την παιδεία και την καλλιέργεια να κάνει αυτή τη δουλειά, γιατί δεν εμφορείται από βαθιές πεποιθήσεις συγκροτημένες σε ένα σύστημα αξιών. Γιατί κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί τον εαυτό του όταν πρέπει και να κυριαρχήσει στα πάθη του, να στεγνώσει την ψυχή του, που είπε ο Καραμανλής.

Η ισχύς των ηγετικών φυσιογνωμιών εδράζεται στο προσωπικό στοιχείο της σχέσης που αναπτύσσεται: κάθε μαθητής έχει μια συγκεκριμένη εικόνα του δασκάλου και τη μοιράζεται με τους υπόλοιπους, κάθε πολίτης έχει μια συγκεκριμένη εικόνα της ηγετικής φυσιογνωμίας, αποκλειστικά δική του, και τη μοιράζεται με τους υπόλοιπους. Οι ηγετικές φυσιογνωμίες γίνονται ο κρίκος που ενώνει συναισθήματα, καλά ή κακά,  και μέσα από αυτά κινητοποιούν τον διάλογο, άρα τη σκέψη, και δημιουργούν συνθήκες πολιτικών δράσεων.

Το προσωπικό δράμα των ηγετών γίνεται συλλογικό πολιτικό δράμα σε πολλές εκδοχές που το βιώνει ο κάθε πολίτης χωριστά, με τον τρόπο που το αντιλαμβάνεται. Κατά κάποιον τρόπο, οι ηγέτες λειτουργούν ως καταλύτες στο πλαίσιο ενός συστήματος που περιέχει όλα τα στοιχεία που επιτρέπουν την κίνηση, εκτός από την κινητήρια δύναμη: το συναίσθημα, την έλξη.

Υπάρχουν καλοί και κακοί ηγέτες, υπάρχουν ικανοί και λιγότερο ικανοί και μέτριοι.

Κάποια από τα κριτήρια αξιολόγησης είναι τα ακόλουθα:

Ένας βασικός τρόπος να τους αξιολογήσει κανείς είναι ελέγχοντας ποιους προσελκύουν κοντά τους. Ηγέτες, οι οποίοι δεν ανέχονται και δεν παλεύουν να προσελκύσουν ικανότερους από τους ίδιους δίπλα τους, είναι κατά τεκμήριο οι ίδιοι ανίκανοι. Η δική μας ελληνική πολιτική ηγεσία είναι προφανώς ανεπαρκής με αυτό το κριτήριο, αρκεί να δούμε ποιους οι άνθρωποι αυτοί μαζεύουν γύρω τους. Ποιους διαλέγουν για συνεργάτες και για αντιπάλους.

Ηγέτες που στερούνται παιδείας ή/και ευφυΐας και είναι προφανώς ανασφαλείς δεν είναι κατάλληλοι. Ακόμη και εάν είναι ευφυείς, είναι αντιπαραγωγικοί και επικίνδυνοι,  καθώς δημιουργούν ένα σύστημα που προάγει τη μετριότητα και, σε ορισμένες περιπτώσεις, την καθαρή βλακεία. Συνήθως κινούνται από το ένστικτο της επιβίωσης, καθώς στερούνται ενός στέρεου συστήματος αξιών που να δίνει νόημα στη ζωή τους και, συνεπώς, και στις επιλογές τους.

Ένα άλλο κριτήριο είναι η ηγετική ικανότητα. Να μπορούν να μιλούν στην ψυχή των πολιτών χρησιμοποιώντας τον νου τους, να ακούνε με τον νου και να βλέπουν με την ψυχή τους.

Και ένα τελευταίο: να έχουν τη  δυνατότητα να νικήσουν τους φόβους που πηγάζουν από τις δικές τους ανασφάλειες, ώστε να μην κυριαρχήσει την κρίσιμη στιγμή η δειλία. Αυτό προϋποθέτει ευρύτητα πνεύματος και αντοχή, ώστε να είναι σε θέση να αμφισβητήσουν τον εαυτό τους και να τα βρουν μαζί του. Αν κάποιος μπορεί να ελέγξει τους φόβους του νικώντας τον εαυτό του, μπορεί να νικήσει και τα μικροσυμφέροντα της εκλογικής του περιφέρειας.

Μια ενδιαφέρουσα και διασκεδαστική άσκηση θα ήταν να προσπαθήσουμε, ο καθένας μόνος του, να βάλει ονόματα πλάι στα παραπάνω κριτήρια (ξεκινώντας από το δικό μας για να είμαστε δίκαιοι).

Για να μην παρεξηγηθεί: κανείς δεν αμφισβητεί την καθοριστική σημασία των συλλογικών κοινωνικών διαδικασιών, τη σημασία της υποδομής,  εμπειρίας και παιδείας της κοινωνίας που αναδεικνύει την ηγεσία σε κάθε τομέα. Αυτό το σύστημα αποτελεί καθοριστικό πεδίο πολιτικής δράσης.

Ελπίζω όμως αυτές οι σκέψεις να συνεισφέρουν στη συζήτηση για το πολιτικό μας σύστημα και τα απαιτούμενα χαρακτηριστικά του ηγετικού δυναμικού που θα πρέπει να βρούμε τον τρόπο να αναδείξουμε και να συνεχίσουμε να αναδεικνύουμε στο μέλλον.

Θα ήμουν χαρούμενος, αν μπορούσαν να συνεισφέρουν ελάχιστα και στην αυτογνωσία του κάθενός από εμάς που, εκόντες άκοντες, οι περισσότεροι άκοντες, βρεθήκαμε να συμμετέχουμε στην προσπάθεια αυτή, καθώς κατά την γνώμη μου η πολιτική συζήτηση στην Ελλάδα έχει κεντρικό θέμα τη δυνατότητα του πολιτικού συστήματος και του συστήματος παιδείας - της κοινωνίας μας, με δυο λόγια - να παράγει επαρκή, εκπαιδευμένη, υπεύθυνη και εμπνευσμένη ηγεσία, που να στηρίζεται σε αρχές, να διαφωνεί και να διαλέγεται με βάση αυτές και να είναι ικανή να εμπνεύσει με τη σειρά της τους πολίτες.

Γιώργος Γιαννούλης- Γιαννουλόπουλος

εικόνα: "Ο Περικλής αγορεύων στην Πνύκα", τοιχογραφία στο Maximmileaneum Palace Μονάχου, του Philipp von Foltz (1860)