Στην πυρά της Αρχαιολογίας

Εικόνα: Ο Φίλιππος της Μακεδονίας σε χρυσό μετάλλιο της ρωμαϊκής περιόδου, όταν ήδη τόσο ο ίδιος όσο και ο Αλέξανδρος χρησιμοποιούνταν για πολιτικούς λόγους.

Τις τελευταίες μέρες αναζωπυρώθηκε μια παλαιότερη «εθνική» πυρκαγιά. Όχι βέβαια με τις θεαματικές πύρινες γλώσσες της περσινής Αμφίπολης. Δεν το επιτρέπει πια ούτε η κατάσταση της χώρας, ούτε το ίδιο το «θέαμα». Πρόκειται για τη νέα απόδοση των οστών του μνημειακού κιβωτιόσχημου τάφου Ι της Βεργίνας στον Φίλιππο Β΄ της Μακεδονίας. Για τους μη ειδικούς, ας θυμίσουμε ότι στον Φίλιππο είχε αποδοθεί ο ασύλητος μακεδονικός τάφος ΙΙ από τον Ανδρόνικο, υπόθεση που υποστηρίζεται ακόμη από σχεδόν όλους τους ανασκαφείς της Βεργίνας και τους επιγόνους του Ανδρόνικου, και μέρος της ακαδημαϊκής κοινότητας. Υπόθεση, ωστόσο, που έχει αμφισβητηθεί έντονα από άλλο μέρος της ακαδημαϊκής κοινότητας και προσφάτως από ανθρωπολόγους (ενώ προηγούμενες ανθρωπολογικές μελέτες την επιβεβαίωναν). 

Δεν θα ανατρέξω στο ποιος και με τι επιχειρήματα υποστήριξε την κάθε άποψη, παρ’ ότι στοιχεία της εκατέρωθεν επιχειρηματολογίας έχουν αποτελέσει στο παρελθόν αντικείμενο και δικών μου δημοσιευμένων ερευνών. Γιατί δεν είναι αυτό το θέμα μου. Αυτό που παρακολουθούμε ξανά με λιγότερο ή περισσότερο «εμπρηστικά» δημοσιεύματα στον συμβατικό και ηλεκτρονικό τύπο είναι μια μάλλον «ενδοοικογενειακή» υπόθεση στους κόλπους κυρίως (αλλά όχι αποκλειστικά) της ελληνικής αρχαιολογικής κοινότητας. Και το διακύβευμά της αφορά το δικαίωμα ερμηνείας και διαχείρισης του «εθνικού παρελθόντος» ως καταλυτικό στοιχείο σύστασης και διαμόρφωσης της εθνικής ταυτότητας. Από τη μια βρίσκεται η θεσμική παρουσία του υπουργείου πολιτισμού και της δημόσιας αρχαιολογικής διοίκησης και από την άλλη η εξίσου θεσμική παρουσία της πανεπιστημιακής κοινότητας των κρατικών πανεπιστημίων (όχι σύσσωμης, αλλά σημαντικού μέρους της οπωσδήποτε).

Δυο μορφώματα που, ενώ φαίνεται να πνέουν τα μένεα εναντίον αλλήλων, αντιπαρατίθενται ελάχιστα στο πεδίο των επιστημονικών δημοσιεύσεων σε έγκριτα ελληνικά και ξένα περιοδικά. Είναι ζήτημα αν τα σοβαρά και με νέα στοιχεία άρθρα και βιβλία, από το 1978 που ανασκάφηκε ο λεγόμενος τάφος του Φιλίππου ως σήμερα, ξεπερνούν τη μια ντουζίνα. Και πολλά λέω. Στο φαινόμενο έχει παίξει καθοριστικό ρόλο και το γεγονός της απουσίας ακόμα και σήμερα, 37 χρόνια μετά, μιας πλήρους και «οριστικής» δημοσίευσης του τάφου ΙΙ. Μια παθογένεια που, ενώ έχει τις ρίζες της στην αντίληψη περί «ιδιοκτησίας» των ευρημάτων από τους ανασκαφείς τους επ’ άπειρον, εδράζεται εξίσου στην παραδοχή ότι η αρχαιολογία είναι σαφώς επιστήμη πολιτική. Την παραδοχή αυτή διεκδίκησε με ζήλο η ελληνική αρχαιολογία ήδη από τα σπάργανά της κατά τον 19ο αιώνα και ιστορικά θα ήταν αδύνατο να μη συμβεί, δεδομένης της πολιτικής διάστασης που αποδόθηκε στην ελληνική αρχαιότητα κατά την «κατασκευή» της νεοτερικής δύσης.

Το παράδοξο είναι, εντούτοις, ότι ενώ λίγο-πολύ όλοι συμφωνούν για το πώς η αρχαιολογία έγινε πολιτική, είναι ελάχιστες οι φωνές που επιμένουν ότι είναι αναγκαία η αναδιατύπωση του ρόλου της και της θεσμικής της υπόστασης εντός του σύγχρονου κράτους, της κοινωνίας της πληροφορίας και του δημόσιου χώρου/λόγου. Γιατί και όταν γίνεται αντιληπτή η χειραγώγησή της από εξωεπιστημονικά πολιτικά και εθνικά προτάγματα, δεν υπάρχει η βούληση να απεμποληθεί οικειοθελώς μέρος της ισχύος της και της επιρροής της στην κοινωνία και την εξουσία. Προς επίρρωση της τελευταίας διαπίστωσης αναφέρω μόνο ότι εδώ και λίγα χρόνια γινόμαστε μάρτυρες διεκδίκησης μέρους αυτής της πολιτικής ισχύος από διάφορες περιαρχαιολογικές επιστήμες και πρακτικές, όπως η γεωφυσική διασκόπηση και τα συστήματα γεωπληροφορίας, ή η ανθρωπολογία και οι αναλύσεις DNA. 

Κατά τη γνώμη μου το φαινόμενο δεν αφορά αποκλειστικά την αρχαιολογία, αλλά εντάσσεται στο ευρύτερο συγκρουσιακό πλαίσιο της «μετακαπιταλιστικής» κοινωνίας, καθώς σταδιακά γίνεται αντιληπτό ότι ο έλεγχος, η διαχείριση, η διάδοση και η αναπαραγωγή της γνώσης προορίζονται αναπόδραστα να αποτελέσουν το επόμενο κρίσιμο βήμα στην εξελικτική πορεία των ανθρώπινων κοινωνιών, και να καταλάβουν τη θέση της κύριας παραγωγικής ισχύος, υποκαθιστώντας πια τον παραδοσιακό καπιταλιστικό έλεγχο των μέσων παραγωγής. Δεν πιστεύω ότι η πορεία αυτή, παρά τα σθεναρά εμπόδια που συναντά, μπορεί να ανακοπεί. Αλλά για να γυρίσουμε στην «εξαγνιστική» πυρά της καθ’ ημάς επιστημοσύνης, βρίσκω λυπηρό ότι και οι δυο θεσμικές τάσεις περί την αρχαιολογία ενδιαφέρονται μόνο για το προς τα πού θα στραφεί το μέτωπο της φωτιάς. Καθόλου όμως για την κατάσβεσή της. Απομένει να ελπίσουμε ότι οι στάχτες τους θα συμβάλουν ως λίπασμα για τη νέα βλάστηση, την τόσο αναγκαία για το οξυγόνο της κοινωνίας μας.

Θάνος Σίδερης

 Τα δυο βασικά πρόσφατα δημοσιεύματα γύρω από τα οποία περιστρέφεται η συζήτηση για τον Φίλιππο μπορείτε να τα βρείτε εδώ:
http://www.pnas.org/content/…/2015/07/15/1510906112.abstract
http://www.yppo.gr/2/g22.jsp?obj_id=61792