Έχουμε ένα καφενείο στη γειτονιά μου από το οποίο παλιότερα περνούσα πιο συχνά. Τελευταία, όχι και τόσο. Είναι ιδιαίτερο το καφενείο μας γιατί έχει τους δικούς του κανόνες και ανάμεσα σε αυτούς είναι ότι μπορείς, αν το επιλέξεις, να κάνεις κράτηση ενός οποιουδήποτε προσώπου και να κυκλοφορείς με αυτό. Μια μάσκα, δηλαδή, που παριστάνει κάποιο άλλο πρόσωπο. Ή να φοράς κουκούλα χωρίς χαρακτηριστικά. Μπορείς εν ολίγοις να κρατήσεις μιαν υπόσταση, όπως μια θέση σε συναυλία ή στο αεροπλάνο, και να κάνεις χρήση της.
Μια μέρα που καθόμασταν στο τραπέζι του Γιώργου ο Θεμιστοκλής, ο Ηλίας, η Δέσποινα, ο Ευδόκιμος κι εγώ, ήρθε και στρογγυλοκάθησε κι ο Λευκός Μασκοφόρος. Ποιος είναι ο Λευκός Μασκοφόρος; Δεν ξέρω. Κανείς μας δεν ξέρει. Λέγαμε για την παιδεία και μπήκε στην κουβέντα με μερικές πολύ σωστές ατάκες. Ο Ηλίας όμως, όταν ξαναβρεθήκαμε, μας ενημέρωσε ότι σε άλλη κουβέντα στο δικό του τραπέζι προ ημερών ο Λευκός Μασκοφόρος σε ανάλογο θέμα έλεγε ακριβώς τα αντίθετα. «Μα πώς είναι δυνατόν, βρε Ηλία; Σχιζοφρενής είναι;» τον ρώτησα. «Δεν ξέρω, Θάνο, και δεν με αφορά, αλλά εγώ κουβέντες σοβαρές με ανώνυμους και απρόσωπους δεν θέλω πια». Κι έχει δίκιο.
Όσο ερχόμαστε στο καφενείο όπου μπορείς να κρατήσεις ένα πρόσωπο και δίνουμε ισότιμα λόγο σε ανώνυμους και απρόσωπους, συνήθως δε και παντογνώστες, διαιωνίζουμε ένα θεμελιώδες λάθος. Η προϋπόθεση της δημοκρατίας είναι οι σχέσεις στη βάση της ισοτιμίας, και αυτήν καταλύουμε όταν ο ένας εκθέτει την ατομική του υπόσταση σε κριτική, έπαινο, αλλά και σκώμμα, κι ο άλλος πυροβολεί όποιον του έρθει από το απυρόβλητο. Όσο για τον καφετζή, δεν λέει τίποτα και τ’ ανέχεται αυτά, γιατί ούτε τον καφέ μας δεν περιμένει. Τα βγάζει ούτως ή άλλως από τους διαφημιστές και τη διαχείριση των μεταδεδομένων που προκύπτουν από τους θαμώνες και τις συζητήσεις τους.
Το πρόβλημα με την ανωνυμία, απροσωπία και τα ανάλογα με πρώτο συνθετικό το ψευδο- είναι ένα πρόβλημα ευθύνης. Το καφενείο μας είναι ένας δημόσιος χώρος και ο λόγος που εκφέρεται εκεί ergo δημόσιος. Η ανάληψη της ευθύνης των λεγομένων μας είναι μια από τις αναγκαίες συνθήκες για να υπάρχει δημόσιος διάλογος. Αντιθέτως, δημόσιος μονόλογος μια χαρά μπορεί να υφίσταται με όσες ετεροπροσωπίες θες. Το έχουν αποδείξει προ πολλού πλείστοι δημιουργικοί άνθρωποι. Αν θες, τέλος πάντων, να γίνεις ένας Ricardo Reis , ένας Alvaro de Campos ή έστω ένας Alexander Search, κανείς δεν σε εμποδίζει. Σκέφτομαι όμως ένα οποιοδήποτε συνέδριο, ή μια συνέλευση, ή μια τυχαία καφενειακή συνάθροιση, κι αναρωτιέμαι τι εντύπωση θα έκανε αν ένας ή περισσότεροι από τους μετέχοντες προσέρχονταν με τις κουκούλες και τις μάσκες τους ή ακόμα και με ακάλυπτο πρόσωπο αλλά συστήνονταν ως «τρελό αλογάκι», «πράσινη μέλισσα» και «red dragon». Πόσο διατεθειμένοι θα ήμασταν να συζητήσουμε σοβαρά μαζί τους; Για να μην πω, βέβαια, τι συνέπειες θα είχε να εμφανιζόταν κάποιος στην Αρχαία Αγορά και να ζητούσε τον λόγο με καλυμμένο πρόσωπο (για την Εκκλησία του Δήμου δεν το συζητώ καν). Φυσικά, έχουμε πάντα την επιλογή να μην ξαναπατήσουμε το πόδι μας στο καφενείο της γειτονιάς μου, πράγμα που έκαναν πολλοί χωρίς να καταστραφεί η ζωή τους. Αναρωτιέμαι, εντούτοις, αν έχουμε τόσες πολλές ευκαιρίες δημόσιου διαλόγου, ώστε να γυρίσουμε την πλάτη στο καφενείο μας, χαρίζοντάς το σε μερικούς υστερικούς και απρόσωπους θαμώνες.
Κάτω από ειδικές συνθήκες η χρήση ψευδωνύμων και ψευδοπροσωπίας μπορεί να δικαιολογηθεί για προστασία των μελών κρυφών ομάδων. Και οι Φιλικοί είχαν ψευδώνυμα. Κι ένα από τα σημαντικότερα έργα της νεοελληνικής γραμματείας υπογράφεται από τον Ανώνυμο Έλληνα. Αλλά ας μη γελιόμαστε. Δεν υπάγονται εκεί οι ανωνυμίες του καφενείου μας. Ούτε υπαγορεύονται από κάποια ρήτρα προστασίας της δυνάμει εν κινδύνω ταυτότητας. Υπαγορεύονται κυρίως από την ευκολία της ανευθυνότητας, και από άλλους ακόμα λόγους που εμπίπτουν στο πεδίο της θεραπείας, αλλά όχι της δημόσιας διαβούλευσης. Όπως λέγαμε κάποτε με τη Δέσποινα, που κατέχει καλύτερα αυτά τα ζητήματα, η φιγούρα του μασκοφόρου εκδικητή αποκτά ιδιαίτερη γοητεία σε κοινωνίες που αισθάνονται σκληρή την καταπίεση της κεντρικής εξουσίας (είτε πραγματικές, σαν την ισπανική κυριαρχία στο Μεξικό, είτε φανταστικές, σαν τις δυστοπίες στα κόμιξ της Marvel), και για άτομα που εξαρτούν από το φαντασιακό την ισορροπία της πραγματικότητάς τους.
Λυπάμαι αν σας στεναχωρώ, αλλά το τι λέμε δεν μπορεί ποτέ να είναι άσχετο με το ποιοι είμαστε. Και για όσο ακόμα ζούμε σε μιαν ελεύθερη και ανοιχτή κοινωνία (εν γνώσει μου χωρίς εισαγωγικά), please, book only your own face.
Μια μέρα που καθόμασταν στο τραπέζι του Γιώργου ο Θεμιστοκλής, ο Ηλίας, η Δέσποινα, ο Ευδόκιμος κι εγώ, ήρθε και στρογγυλοκάθησε κι ο Λευκός Μασκοφόρος. Ποιος είναι ο Λευκός Μασκοφόρος; Δεν ξέρω. Κανείς μας δεν ξέρει. Λέγαμε για την παιδεία και μπήκε στην κουβέντα με μερικές πολύ σωστές ατάκες. Ο Ηλίας όμως, όταν ξαναβρεθήκαμε, μας ενημέρωσε ότι σε άλλη κουβέντα στο δικό του τραπέζι προ ημερών ο Λευκός Μασκοφόρος σε ανάλογο θέμα έλεγε ακριβώς τα αντίθετα. «Μα πώς είναι δυνατόν, βρε Ηλία; Σχιζοφρενής είναι;» τον ρώτησα. «Δεν ξέρω, Θάνο, και δεν με αφορά, αλλά εγώ κουβέντες σοβαρές με ανώνυμους και απρόσωπους δεν θέλω πια». Κι έχει δίκιο.
Όσο ερχόμαστε στο καφενείο όπου μπορείς να κρατήσεις ένα πρόσωπο και δίνουμε ισότιμα λόγο σε ανώνυμους και απρόσωπους, συνήθως δε και παντογνώστες, διαιωνίζουμε ένα θεμελιώδες λάθος. Η προϋπόθεση της δημοκρατίας είναι οι σχέσεις στη βάση της ισοτιμίας, και αυτήν καταλύουμε όταν ο ένας εκθέτει την ατομική του υπόσταση σε κριτική, έπαινο, αλλά και σκώμμα, κι ο άλλος πυροβολεί όποιον του έρθει από το απυρόβλητο. Όσο για τον καφετζή, δεν λέει τίποτα και τ’ ανέχεται αυτά, γιατί ούτε τον καφέ μας δεν περιμένει. Τα βγάζει ούτως ή άλλως από τους διαφημιστές και τη διαχείριση των μεταδεδομένων που προκύπτουν από τους θαμώνες και τις συζητήσεις τους.
Το πρόβλημα με την ανωνυμία, απροσωπία και τα ανάλογα με πρώτο συνθετικό το ψευδο- είναι ένα πρόβλημα ευθύνης. Το καφενείο μας είναι ένας δημόσιος χώρος και ο λόγος που εκφέρεται εκεί ergo δημόσιος. Η ανάληψη της ευθύνης των λεγομένων μας είναι μια από τις αναγκαίες συνθήκες για να υπάρχει δημόσιος διάλογος. Αντιθέτως, δημόσιος μονόλογος μια χαρά μπορεί να υφίσταται με όσες ετεροπροσωπίες θες. Το έχουν αποδείξει προ πολλού πλείστοι δημιουργικοί άνθρωποι. Αν θες, τέλος πάντων, να γίνεις ένας Ricardo Reis , ένας Alvaro de Campos ή έστω ένας Alexander Search, κανείς δεν σε εμποδίζει. Σκέφτομαι όμως ένα οποιοδήποτε συνέδριο, ή μια συνέλευση, ή μια τυχαία καφενειακή συνάθροιση, κι αναρωτιέμαι τι εντύπωση θα έκανε αν ένας ή περισσότεροι από τους μετέχοντες προσέρχονταν με τις κουκούλες και τις μάσκες τους ή ακόμα και με ακάλυπτο πρόσωπο αλλά συστήνονταν ως «τρελό αλογάκι», «πράσινη μέλισσα» και «red dragon». Πόσο διατεθειμένοι θα ήμασταν να συζητήσουμε σοβαρά μαζί τους; Για να μην πω, βέβαια, τι συνέπειες θα είχε να εμφανιζόταν κάποιος στην Αρχαία Αγορά και να ζητούσε τον λόγο με καλυμμένο πρόσωπο (για την Εκκλησία του Δήμου δεν το συζητώ καν). Φυσικά, έχουμε πάντα την επιλογή να μην ξαναπατήσουμε το πόδι μας στο καφενείο της γειτονιάς μου, πράγμα που έκαναν πολλοί χωρίς να καταστραφεί η ζωή τους. Αναρωτιέμαι, εντούτοις, αν έχουμε τόσες πολλές ευκαιρίες δημόσιου διαλόγου, ώστε να γυρίσουμε την πλάτη στο καφενείο μας, χαρίζοντάς το σε μερικούς υστερικούς και απρόσωπους θαμώνες.
Κάτω από ειδικές συνθήκες η χρήση ψευδωνύμων και ψευδοπροσωπίας μπορεί να δικαιολογηθεί για προστασία των μελών κρυφών ομάδων. Και οι Φιλικοί είχαν ψευδώνυμα. Κι ένα από τα σημαντικότερα έργα της νεοελληνικής γραμματείας υπογράφεται από τον Ανώνυμο Έλληνα. Αλλά ας μη γελιόμαστε. Δεν υπάγονται εκεί οι ανωνυμίες του καφενείου μας. Ούτε υπαγορεύονται από κάποια ρήτρα προστασίας της δυνάμει εν κινδύνω ταυτότητας. Υπαγορεύονται κυρίως από την ευκολία της ανευθυνότητας, και από άλλους ακόμα λόγους που εμπίπτουν στο πεδίο της θεραπείας, αλλά όχι της δημόσιας διαβούλευσης. Όπως λέγαμε κάποτε με τη Δέσποινα, που κατέχει καλύτερα αυτά τα ζητήματα, η φιγούρα του μασκοφόρου εκδικητή αποκτά ιδιαίτερη γοητεία σε κοινωνίες που αισθάνονται σκληρή την καταπίεση της κεντρικής εξουσίας (είτε πραγματικές, σαν την ισπανική κυριαρχία στο Μεξικό, είτε φανταστικές, σαν τις δυστοπίες στα κόμιξ της Marvel), και για άτομα που εξαρτούν από το φαντασιακό την ισορροπία της πραγματικότητάς τους.
Λυπάμαι αν σας στεναχωρώ, αλλά το τι λέμε δεν μπορεί ποτέ να είναι άσχετο με το ποιοι είμαστε. Και για όσο ακόμα ζούμε σε μιαν ελεύθερη και ανοιχτή κοινωνία (εν γνώσει μου χωρίς εισαγωγικά), please, book only your own face.
Θάνος Σίδερης
No comments:
Post a Comment